JavaScript nədir? İstifadə sahələri, üstünlükləri və zəif cəhətləri

JavaScript nədir?

JavaScript — veb səhifələrə interaktivlik və dinamika əlavə etmək üçün istifadə olunan proqramlaşdırma dilidir. Əgər HTML veb səhifənin skeleti, CSS onun görünüşüdürsə, JavaScript həmin səhifəyə can verən “beyin” rolunu oynayır. Məsələn, düyməyə klik etdikdə rəng dəyişməsi, menyunun açılıb-bağlanması, formaların yoxlanılması, səhifələrin slayt şəklində dəyişməsi və bir çox bu kimi funksiyalar JavaScript ilə həyata keçirilir.

Ən maraqlısı odur ki, JavaScript yalnız brauzerdə işləyən sadə skript dili olmaqdan çıxıb. Artıq Node.js kimi texnologiyalar sayəsində JavaScript server tərəfində də geniş şəkildə istifadə olunur. Bu isə onu "full-stack" proqramçıların əsas alətlərindən birinə çevirir.

Qısa desək, JavaScript veb dünyasının görünməz qəhrəmanıdır — sadə görünür, amma gücü təsəvvür etdiyindən də böyükdür.

JavaScript-in əsas məqsədi

JavaScript-in əsas məqsədi veb səhifələrə interaktivlik və dinamik davranış əlavə etməkdir. Əgər HTML bir veb səhifənin skeleti, CSS isə onun dizaynıdırsa, JavaScript bu skeletə “can” verən ruhdur.

Sən veb saytın bir düyməsinə kliklədikdə, formaya məlumat daxil etdikdə və ya bir şəkil üzərinə gəldikdə animasiya baş verirsə – bu JavaScript sayəsində baş verir. Bu dilin əsas vəzifəsi istifadəçi ilə qarşılıqlı əlaqə yaratmaq, səhifəni statik olmaqdan çıxarıb canlı və reaktiv bir hala gətirməkdir.

Bundan əlavə, JavaScript:

• Form məlumatlarının yoxlanılmasını təmin edir (məsələn, boş qalan sahələri xəbərdar edir),
   
• Səhifə yenilənmədən məlumatların serverə göndərilməsinə imkan yaradır (AJAX texnologiyası),
   
• Animasiya və effektlər əlavə edir (slayder, açılan menyular və s.),
   
• Oyunlar, interaktiv xəritələr, kalkulyatorlar və digər funksional elementlər yaratmağa kömək edir.
   

Sadə dillə desək, JavaScript veb səhifəni "ağıllı" edir – oxumaqla kifayətlənmirsən, qarşılıqlı əlaqə qura bilirsən. Bu da onu müasir veb inkişafının ayrılmaz hissəsinə çevirir.

JavaScript ilə nələr etmək olar?

JavaScript sadəcə bir proqramlaşdırma dili deyil, sənin texnoloji dünyanı formalaşdırma vasitəndir. Bəzən sual verirlər: “JavaScript ilə nə edə bilərəm ki?” Cavab isə çox sadədir – çox şey! Hətta deyə bilərik ki, müasir vebin və texnologiyanın bir çox hissəsi onun üzərində qurulub. Gəlin baxaq, JavaScript ilə nələr yaratmaq mümkündür:

1. İnteraktiv Veb Səhifələr

İnternetdə gəzdiyin dinamik saytların demək olar ki, hamısında JavaScript var.

• Açılan menyular
   
• Qalereyalar
   
• Form yoxlamaları (məsələn, boş yer buraxmısan deyə xəbərdarlıq)
   
• Modal pəncərələr
  Bütün bunlar JavaScript sayəsində canlanır.
   

2. Mobil Tətbiqlər Hazırlamaq

Bəli, təkcə veb deyil. React Native kimi texnologiyalar sayəsində JavaScript ilə həm Android, həm də iOS üçün tətbiqlər hazırlamaq mümkündür. Bir kod – iki platforma!

3. Oyunlar Yaratmaq

Əgər oyun sevdalısısansa, JavaScript sənin üçün möcüzədir.

• Canvas API ilə 2D oyunlar
   
• Three.js ilə 3D qrafikalı oyunlar
   
• Sadə "tic-tac-toe" və ya daha kompleks “platformer” oyunlar
   

Ən gözəli isə – bu oyunlar brauzerdə birbaşa işləyir!

4. Server-Tərəfli Proqramlaşdırma (Node.js)

JavaScript əvvəl yalnız brauzerdə işləyirdi. İndi isə Node.js ilə server tərəfdə də istifadə olunur.

• API-lər yaratmaq
   
• Məlumat bazası ilə işləmək
   
• Real-time (canlı) tətbiqlər (məsələn, çat proqramları) qurmaq mümkündür.
   

5. Masaüstü Tətbiqlər

Bəli, sən bunu da JavaScript ilə edə bilərsən!
Electron.js vasitəsilə həm Windows, həm macOS, həm də Linux üçün proqramlar hazırlamaq olar.
Məsələn, Visual Studio Code – JavaScript ilə hazırlanmış bir masaüstü tətbiqdir!

6. Robototexnika və IoT (Əşyaların İnterneti)

Johnny-Five və Raspberry Pi ilə JavaScript kodları yazaraq fiziki cihazlara nəzarət etmək, robotlar hazırlamaq mümkündür. Texnologiya sevənlər üçün əsl əyləncə!

7. Maşın Öyrənməsi və Süni İntellekt

TensorFlow.js ilə JavaScript-də AI modelləri qurmaq mümkündür. Brauzerdə belə işləyən maşın öyrənmə alqoritmləri yaratmaq artıq realdır.

8. Data Vizualizasiya və Analitika

Əgər məlumatlarla işləməyi sevirsənsə:

• Chart.js
   
• D3.js
   
• Plotly.js
   

kimi kitabxanalarla məlumatları qrafiklərlə göstərmək mümkündür. Məsələn, istifadəçi statistikası, satış analizi və s.

9. Veb Scraping və Avtomatlaşdırma

Puppeteer və Playwright kimi alətlərlə veb səhifələri avtomatik gəzmək, məlumat toplamaq və testlər aparmaq mümkündür.

10. Təhsil və Məşq Platformaları Qurmaq

JavaScript ilə interaktiv test sistemləri, kod redaktorları, oyunla öyrədən dərslər və tədris platformaları yaradıla bilər.

JavaScript-in Zəif Tərəfləri Nələrdir?

Bəli, JavaScript çox güclü və çevik bir proqramlaşdırma dilidir, amma bu, onun qüsursuz olduğu anlamına gəlmir. Hər bir texnologiyanın üstün və zəif tərəfləri olur, JavaScript də istisna deyil. Bu dili öyrənərkən və ya istifadə edərkən nələri nəzərə almaq lazım olduğunu bilmək çox vacibdir.

Gəlin, JavaScript-in zəif tərəflərinə birlikdə nəzər salaq:

1. Təhlükəsizlik Problemləri

JavaScript istifadəçinin brauzerində işləyir, yəni kod hamının gözü qarşısındadır. Bu da bəzi risklər yaradır:

• XSS hücumları (Cross-Site Scripting) – zərərli skriptlər veb səhifəyə yerləşdirilə bilər.
   
• Kod manipulyasiyası – İstifadəçi tərəfindən kod dəyişdirilə bilər (developer console vasitəsilə).
   

⚠️ Yaxşı xəbər odur ki, bu risklər doğru təhlükəsizlik tədbirləri ilə azaldıla bilər.

2. Tiplərin Dinamik Olması

JavaScript dynamic typing dilidir, yəni dəyişənin tipi kod yazılarkən yox, işləmə zamanı müəyyən olunur:

javascript

КопироватьРедактировать

let x = "10";

x = x + 5; // nəticə: "105"

Bu, bəzən gözlənilməz nəticələrə səbəb ola bilər. Xətaları tapmaq çətinləşir, xüsusilə böyük layihələrdə.

✅ TypeScript bu problemi həll etmək üçün yaradılıb – JavaScript-in tipli versiyasıdır.

3. Brauzer Uyğunsuzluğu

Əvvəllər fərqli brauzerlər JavaScript-i bir qədər fərqli şəkildə işlədirdi. Bu da kodun hər yerdə eyni işləməməsinə səbəb olurdu.

Modern brauzerlər bu problemi xeyli azaldıb, amma hələ də köhnə brauzerlər üçün polyfill və transpiler kimi əlavə alətlər istifadə olunur.

4. Böyük Layihələrdə İdarəolunmazlıq

Kiçik layihələr üçün JavaScript əladır. Amma layihə böyüdükcə:

• Kod qarışa bilər
   
• Faylların sayı artır
   
• Modul və komponentlər arasında əlaqələr çətinləşir
   

Bu zaman modul sistemləri, framework-lər (React, Angular) və kod standartları vacib rol oynayır.

5. Asinxronluğun İdarəsi Çətin Ola bilər

JavaScript asinxron işləməyi dəstəkləyir (AJAX, fetch, setTimeout və s.). Amma bu, bəzən baş ağrısına çevrilə bilər:

• Callback hell (funksiya içində funksiya… və s.)
   
• Promise zəncirləri
   
• Async/await düzgün başa düşülmədikdə yaranan xətalar
   

Asinxronluğu düzgün başa düşmək və istifadə etmək təcrübə tələb edir.

6. İcra Mühiti İdarəedilə Bilmir

JavaScript kodu istifadəçinin cihazında işlədiyi üçün:

• İstifadəçi kodu deaktiv edə bilər (JavaScript disabled)
   
• İnternet sürəti və cihaz gücü nəticəyə təsir edə bilər
   

Bu səbəbdən, klient tərəfli (client-side) olan hər şeyə 100% güvənmək olmaz. Bəzi funksiyalar server tərəfində təsdiqlənməlidir.

7. Obyektlər və Arxitektura Problemləri

JavaScript-in obyekt sistemi (prototypal inheritance) ənənəvi OOP dillərindən fərqlidir. Bu da OOP (Object Oriented Programming) öyrənmiş proqramçılar üçün alışmaqda çətinlik yarada bilər.

Tez-tez Verilən Suallar (FAQ)

JavaScript öyrənmək çətindirmi? 

Başlanğıc səviyyəsində çox rahatdır, lakin dərinə getdikcə daha kompleks anlayışlar qarşınıza çıxır.

JavaScript yalnız brauzerdə işləyir? 

Əvvəllər belə idi, amma artıq Node.js sayəsində server tərəfində də işləyir.

Hansı framework JavaScript öyrənmək üçün ən uyğundur? 

Yeni başlayanlar üçün Vue, peşəkarlar üçün React və Angular tövsiyə olunur.

JavaScript ilə nə cür tətbiqlər hazırlamaq olar? 

Veb saytlar, mobil tətbiqlər, oyunlar, hətta IoT sistemləri belə mümkündür.

JavaScript bilmək hansı peşələr üçün faydalıdır? 

Frontend və backend developer, full stack engineer, mobil developer və UI/UX dizayner üçün vacibdir.